Planetarium met lunarium en tellurium, Narine & Blunt Londen, 1789 en globe door George Adams, c. 1773

V09715

Planetarium met lunarium en tellurium

Adams, George; Londen (Maker)‎, Nairne and Blunt; Londen (Maker)‎

1773 - 1789

Op het planetarium is gegraveerd: 'NAIRNE and BLUNT, Optical & Mathematical Instrument Makers, TO HIS MAJESTY, LONDON'. Op de globe is de tekst aangebracht 'A correct GLOBE with the new Discoveries'.

Messingen planetarium (doorsnede bovenplaat 23 cm) op drie gebogen - direct aan de trommel gemonteerde - poten, lunarium en tellurium met aardglobetje (doorsnede 7 cm) zijn opgeborgen in een mahoniehouten kist (maten in gesloten toestand zie hiernaast). In de kistdeksel zijn ruimten uitgespaard waarin zijn bevestigd de zes planeetarmen en de zwengelDe datering is gebaseerd op de astronomische informatie gegraveerd op de trommel: - op grond van de kometenbanen is het te dateren tussen 1758 en 1789 - de baan van de in 1781 door Herschel ontdekte "New Georgian Planet" (Uranus) is aangegeven. Nairne en Blunt werkten samen vanaf 1774. De globe van Adams dateert van ca. 1773. Twee identieke Adams-globes zijn gemonteerd in astronomische modellen van Adams zelf in Teylers Museum, zie van der Krogt ADA 2 en 3 en G. Turner, Descriptive Catalogue of Van Marum's scientific instruments in Teylers Museum (1974), p. 201-205

Hoogte: 31 cm
Breedte: 43 cm
Diepte: 35 cm

Tellurium
‘Alle menschen zyn niet, of met den zelfde graad, of met de zelfde soort, van verstandelijke vermogens begaafd.’
Het is de allereerste zin uit Lessen over het planetarium, tellurium en lunarium van de Amsterdamse natuur- en wiskundige Jean Henri van Swinden. Hij publiceerde het in 1803 naar aanleiding van een lessenreeks in de maatschappij Felix Meritis te Amsterdam. Zijn stelling is niet zo interessant; hoewel bepaald niet een ouderwets denkbeeld. Leuker aan van Swindens boek is het feit dat het nog volledig intact is. Het is tweehonderd jaar geleden geschreven, nog altijd stevig gebonden en met een goed herkenbare print.
In het verleden heeft Museum Boerhaave een variant laten zien van het tellurium waarover Van Swinden schrijft. Een eenvoudig tafelmodel dat bestaat uit een statief, de groote aardkloot, de Maan en een aandoenlijk kaarsje dat de Zon moet voorstellen. Het vormde het lesmateriaal ‘geschikt om de verschijnsels, die uit de beweeging der Aarde hun oorsprong hebben, kennelyk te doen worden, en derhalven voornaamlyk de verwisseling van Dag en Nagt, en den loop der jaargetyden’, schrijft van Swinden. Het is de kracht van boeken als deze: Wie de moeite neemt om ze te lezen, stuit op een schat aan historische informatie. Over het bedrijven van wetenschap tweehonderd jaar geleden, maar vooral over mensen en over denkbeelden.
Van Swindens boek staat in de openbare bibliotheek van Museum Boerhaave. Er is één ding. Wie deze schatkamer met een millennium natuurwetenschappelijke en medische geschiedenis betreedt, geeft zich over aan wat gemakkelijk een verslaving kan worden: het snuffelen in ‘De beghinselen des waterwichts’ van Simon Stevin uit 1586, de Send-brieven van Antoni van Leeuwenhoek geschreven vanaf 1684, en een overdruk van Albert Einsteins ‘Die Grundlage der allgemeinen Relativitaetstheorie’ uit 1916.
Ze staan er allemaal.

P. van der Krogt, Old Globes in the Netherlands (Utrecht 1984), p. 38 (ADA 4) H.C. King, Geared to the Stars (Toronto 1978), p. 163

01.1.1 Planetarium, armillaire sfeer (onderwerp)
London; United Kingdom (geografie)
London; United Kingdom (geografie)

expositie Rijksmuseum Boerhaave