Proportionaalpasser, Anthonius Hoevenaer Leiden, 1675-1700

V09744

Proportionaalpasser

Hoevenaer, Anthonius; Leiden (Maker)‎

1675 - 1700

Op zijde B: Anthonius Hoevenaer / Fecit Leydæ

Vervaardigd van messing. De voeten zijn gekruld. Naast de lineaire schaal zijn schalen aanwezig voor 2e- en 3e machten, koorden, enkele nog onbekende functies, tangensfunctie, de zijden van regelmatige veelhoeken, zijden van vestingwerken en voor het gewicht van loden en ijzeren kogels. Alle schalen zijn symmetrisch aangebracht.Beschrijving van de schalen
Zijde A:
Reduc: pla: et Corp: Regul: schaal voor zijden van regelmatige polygonen en polyëders (driehoek/tetraëder, cirkel, vierkant, octaëder, bol, kubus, icosaëder, dodecaëder)
Sub: Ang: Polig: ???? (3 - 30)
Tetrag ???? (3 - 20)
Arithm lineaire schaal (- 200)
Geom schaal voor 2e machten (- 100)
Corp: Sphæ: Inscriptio schaal voor de zijden van regelmatige polyëders met gelijke omgeschreven bol (bol, tetraëder, octaëder, kubus, icosaëder, dodecaëder)
Doorlopende schaal over beide benen, gemerkt: Tangent: tangensfunctie (0 - 65)
Zijde B:
Fortifica schaal voor zijden vestingwerken (1 -12)
Lin: Metal afmetingen van metalen bollen van gelijk gewicht (astrologische symbolen van de planeten: Zon = Au, Merkurius = Hg, Saturnus = Pb, Maan = Ag, Venus = Cu, Jupiter = Sn, Mars = Fe)
Cir: Divid zijden van regelmatige polygonen met gelijke omgeschreven cirkel (3 -30)
Chord schaal voor koorden ( -180)
Cubic schaal voor 3e machten ( -100)
Lin: Rectæ Dividen Schaal voor de proportionele verdeling van lijnstukken (1 - 12)
Twee enkelvoudige schaalverdelingen, gemerkt:
Pton gewichten van loden kogels (- 10 lb)
Fer gewichten van ijzeren kogels (- 10 lb)
Op de aaneenliggende zijden nog de inscriptie: Extremá ac med: rat: Secan:

Hoogte: 7 cm
Breedte: 25.2 cm
Diepte: 0.7 cm

Proportionaalpasser van Ant(h)ony HoevenaerAntony Hoevenaer
Antony Hoevenaer werd omstreeks 1630 in Rotterdam geboren. Zijn grootvader Steven Hoevenaer, een Utrechtse goudsmid, bekommerde zich over zijn opvoeding. Op zijn twaalfde ging Antony bij zijn oom Johan Sneewins in de leer, een vermaarde instrument- en klokkenmaker uit Utrecht. In 1653 begon Antony voor zichzelf in Leiden, eerst in de Kloksteeg, later op het Rapenburg. Daar bouwde hij zijn zaak uit en verkocht er kompassen, zonnewijzers, mathematische instrumenten en klokken. Dertig jaar na zijn komst naar Leiden ging Hoevenaer voor professor de Volder werken aan het opbouwen van het Leids Fysisch Kabinet van de Universiteit. Na zijn dood in 1695 nam zijn zoon Simon de zaak aan het Rapenburg over.ProportionaalpasserAan het einde van de zestiende eeuw bedachten twee mannen onafhankelijk van elkaar een instrument om berekeningen te doen: de proportionaalpasser. De Londenaar Thomas Hood publiceerde in 1598 Making and Use of a Geometrical Instrument called a Sector. De Venetiaan Galileo Galilei ontwierp zijn instrument in dezelfde periode maar zijn publicatie, Le Operazione de compasso geometrico e militare, verscheen pas in 1606. Het eerste gebruik was beperkt tot enkele schalen, voor bijvoorbeeld soldaten om de reikwijdte van hun kanonnen te berekenen, of landmeters om percelen te berekenen. Een proportionaalpasser bestaat uit twee linialen van gelijke grootte, met een scharnier aan elkaar verbonden. Bij sluiting van het scharnier liggen de twee linialen precies boven elkaar; bij opening vormen beiden samen een lange liniaal. Vanuit het scharnierpunt lopen diverse lijnen op beide linialen, meestal zes stuks, maar dat kan per model verschillen. Door met een gewone passer een bepaalde schaal af te passen, kun je specifieke berekeningen doen en aflezen op de proportionaalpasser. Zo staan er schalen op voor lineaire berekeningen, tweede macht (voor oppervlakte) en derde macht (voor inhoud). Ook zijn er schalen voor dichtheden van metalen en ‘koorden’ voor berekeningen aan bogen en hoeken.

P.H. van Cittert, "Proportionaalpassers'', Nederlands Tijdschrift voor Natuurkunde, 13 (1947), 1-22.
I. Schneider, "Der Proportionalzirkel: Ein universelles Analogrecheninstrument der Vergangenheit'', Deutsches Museum: Abhandlungen und Berichte, 38 (1970), heft 2.

00.0 Rekenkunde, bijzondere rekenmethoden (onderwerp)
Leiden; the Netherlands (geografie)

expositie Rijksmuseum Boerhaave